Về quê Trạng mùa hoa “tương tư thảo”

Cùng với Tiên Lãng, Vĩnh Bảo là một trong hai địa phương truyền thống trong việc trồng thuốc lào và có diện tích thuốc lào lớn nhất thành phố. Nếu Tiên Lãng được biết đến với thương hiệu “thuốc lào Tiến Vua” nổi tiếng trên toàn quốc, thì người dân Vĩnh Bảo cũng tự hào với loại thuốc lào êm ái nổi tiếng được trồng tại xã Lý Học, nơi có Đền thờ danh nhân văn hóa Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm…

Khi trời sáng sớm vào đầu tháng 4, không khí ở đây trong lành, tràn ngập hương vị đặc trưng của lá thuốc lào tươi mới. Đây chính là thời điểm mà người dân trồng thuốc lào chuẩn bị cho mùa thu hoạch mới, sau bao ngày lao động vất vả, từ việc ươm trồng, chăm sóc cây cho đến khi thu hoạch. Trên các cánh đồng xung quanh Đền thờ Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm, các thửa ruộng thuốc lào nối tiếp nhau kéo dài đến tận chân trời. Các luống thuốc lào xếp hàng, cây mập mạp cao tới đầu người, và có những người làm cỏ, tỉa lá. Đôi khi, bạn còn thấy những bông hoa thuốc lào cao vươn lên như chú cò trắng cổ dài, tìm kiếm tôm tép.

Trên cánh đồng rộng lớn thuộc thôn Tiền Am, xã Lý Học, chúng tôi gặp bà Đỗ Thị A đang chăm sóc cây thuốc lào trong ruộng gia đình. Nhìn vào những đóa hoa nhỏ bé, trắng muốt, bà A chia sẻ rằng trong danh sách các giống thuốc lào, người dân nơi này chủ yếu trồng giống ré đen. Mặc dù năng suất không cao bằng một số giống khác, nhưng giống thuốc lào này có hương vị đậm đà và thú vị. Theo truyền thống, để đảm bảo nguồn giống cho những mùa sau, trước thời điểm thu hoạch (từ cuối tháng 3 đến cuối tháng 4 âm lịch), khi cây đã có khoảng 20 lá, người trồng cắt bớt để cây tập trung chất dinh dưỡng vào lá, chỉ chọn những cây to và khỏe để để lại phần ngọn phát triển hoa và quả, từ đó lấy hạt. Mỗi cây giống cung cấp đủ hạt để gieo trồng khoảng 3 sào ruộng. Do đó, mỗi gia đình chỉ cần nuôi dưỡng 5-7 cây giống là đã đủ.

Cuối tháng 10 âm lịch, hạt giống được ươm sẵn để chuẩn bị trồng vào đầu tháng 11. Sau hơn 5 tháng chăm sóc kỹ càng, từ việc chọn giống, xem xét chân ruộng, đến khi thu hoạch, chế biến và bảo quản, mùa thu hoạch đến. Mặc dù đòi hỏi sự cống hiến và chi phí cao hơn, nhưng trồng thuốc lào mang lại thu nhập cao hơn nhiều lần so với trồng lúa. Khi thu hoạch, mỗi sào ruộng cho khoảng 50-60 kg thuốc, với giá bán trung bình từ 200 đến 250 nghìn đồng/kg.

Riêng những chân ruộng đặc biệt cho loại thuốc hạng nhất, giá bán có thể lên tới 400-500 nghìn đồng/kg, thậm chí hơn 1 triệu đồng/kg. Nếu mùa thuốc lào tốt, thu nhập từ mỗi sào thuốc lào có thể bằng 5-7 sào lúa. Ngay cả khi mất mùa hoặc giá thấp, thu nhập vẫn gấp 2-3 lần so với cấy lúa. Do đó, người dân nơi đây đã gắn bó với cây thuốc lào qua nhiều thế hệ và coi nó như “cây lào”.

Cùng với lúa, thuốc lào trở thành cây trồng chủ lực của xã và huyện. Trong vụ xuân năm 2021, hơn 80% hộ dân ở xã Lý Học đã trồng thuốc lào trên diện tích hơn 100 ha. Toàn bộ huyện Vĩnh Bảo, trong số hơn 2.450 ha diện tích trồng cây cho vụ xuân (ngoài lúa), có hơn 700 ha trồng thuốc lào.

Để có thuốc lào ngon, người trồng thuốc lào ở xã Lý Học và huyện Vĩnh Bảo nói chung rất cẩn thận, từ việc chọn giống, chăm sóc cây, đến thu hoạch, chế biến và bảo quản. Mặc dù thuốc lào dễ trồng, nhưng nó đòi hỏi đất đai phải thích hợp. Không phải mọi chân ruộng đều thích hợp cho thuốc lào. Ruộng cần phải cao và đất phải có độ chua phù hợp.

Những chân ruộng trên đất cát ngọt thường cho thuốc lào có vị nồng (nóng) và khó hút. Người trồng thuốc lào trước đây sử dụng cơm nếp để giữ sự ngọt của thuốc, sau đó cuốn lấy rồi dùng để bắt rầy và sâu đục thân bằng tay.

Hiện nay, họ sử dụng thuốc bảo vệ thực vật, nhưng trước khi thu hoạch khoảng 1 tháng, dù ruộng có bị sâu bệnh đến mấy, họ không dùng để đảm bảo sức khỏe cho người dùng, mà trước hết để bảo vệ bản thân và gia đình. Các công đoạn quan trọng nhất để tạo ra loại thuốc lào ngon được người dân nơi đây trân trọng và giữ gìn.

Lá thuốc lào sau khi hái được cuốn chặt thành từng bó to cỡ bắp chân người trưởng thành rồi ủ trước khi thái. Trước khi thu hoạch, nếu gặp trời mưa, thời gian ủ thuốc khoảng 3-4 đêm. Nếu trời nắng gắt, phải ủ liên tục 5-6 đêm để thuốc có cánh gián đẹp mắt và hương vị êm ái. Sau khi thái, dùng tay để đánh tơi sợi thuốc rồi bày ra mẹt để phơi 5-6 ngày. Trong thời tiết mưa, họ sử dụng sàn đặt lên và dùng rơm để đốt đuổi từ trong ra ngoài để thuốc khô.

Người dân ở quê Trạng trước đây thường sử dụng mẹt để phơi thuốc lào. Nay, họ đã chuyển sang sử dụng phên tiện lợi hơn. Khác với nhiều vùng trồng thuốc lào khác, người dân Vĩnh Bảo thường để thuốc lào “mộc” theo truyền thống của cha ông, thay vì dùng phương pháp “hồ” để tạo hương vị đậm đà hơn.

Thuốc lào không chỉ là một cây trồng mang lại hiệu suất kinh tế cao mà còn trở thành một nét văn hóa độc đáo của người dân quê Trạng. Bên cạnh tên gọi “thuốc lào,” loại cây này còn được gọi với cái tên mỹ miều khác là “cỏ tương tư” (cỏ thương nhớ). Bởi vì nếu ai đã quen, đã gắn bó với thuốc lào, chỉ cần vài ngày không được thưởng thức khói của thuốc, họ sẽ cảm thấy nhớ nhung, như là đang nhớ về người yêu. Vì vậy, từ trẻ nhỏ đến cụ già 80-90 tuổi, người dân nơi đây đều coi thuốc lào như một phần không thể thiếu trong cuộc sống.

Trong miếng trầu hàng ngày, các phụ nữ thường thêm vài sợi thuốc lào để tạo ra vị trầu đậm đà hơn, làm đôi môi thêm đỏ, và làm cho hàm răng cảm thấy mạnh khỏe hơn. Còn với nam giới, không có gì thú vị hơn việc thưởng thức hơi thuốc lào sau mỗi buổi làm đồng vất vả, bên bát chè ấm, cùng nhau thư giãn và xua tan mệt mỏi, lo âu.

Từ quê Trạng, những bịch, gói, và những chuyến xe tải nặng nề lèn chặt thuốc lào theo chân các thương lái ra Nam và ra Bắc. Ở bất kỳ đâu, “cỏ tương tư” luôn được chào đón một cách nồng nhiệt. Vào cuối tháng 3 hoặc đầu tháng 4, khi không khí mùa xuân muộn đem theo hơi lạnh tràn về các cánh đồng, hoặc vào tháng 5 và tháng 6, khi mặt trời mùa hè trở nên gay gắt, các con đường về quê Trạng lại trở nên náo nhiệt với sự xuất hiện của du khách từ xa gần. Nhiều người đến đây không chỉ để thưởng thức mùi hương tự nhiên của quê hương, những đám hoa tươi, lá xanh mướt, và những lẻ thuốc lào mới thái được bày ra khắp mọi nơi…

>>> Tìm hiểu về cây thuốc lào, những tác dụng và tác hại
>>> Về làng say mùi thuốc lào